2014-10-23 01:30

 

Κείμενο και φωτογραφίες αρχείου από τον Αλέξανδρο Παπαδόπουλο

 

  Μας έδωσε  την ευκαιρία να αντιληφθούμε πώς γράφονται οι ευαισθησίες με νότες, τι λένε μεταξύ τους οι άγγελοι στον ουρανό, με ποιον τρόπο απογειώνονται οι μουντές μέρες μας και πώς ανοίγει μετά την καταιγίδα ο ουρανός. «Έντυσε» με μουσική τα όνειρά μας. Χάρισε σε όλους μας δεκάδες τραγούδια, άλλοτε στο σινεμά ή το θέατρο και εκατοντάδες μελωδίες με τον δικό του τρόπο.

  Παράλληλα με το έργο του, εξέφραζε τις σκέψεις του που συχνότατα διατύπωνε δημόσια και ευθαρσώς για την ελληνική καθημερινότητα. Επαναστάτης επί της ουσίας. Ο Μάνος Χατζιδάκις, ο μοναδικός αυτός δημιουργός, γεννήθηκε σαν σήμερα (23 Οκτωβρίου 1925) και πριν από λίγους μήνες συμπληρώθηκαν 20 χρόνια (15 Ιουνίου 1994) από τον θάνατό του. Ας τον θυμηθούμε…

                                       

 

Ο μεγάλος ερωτικός συνθέτης

 

  Ο Μάνος Χατζιδάκις γεννήθηκε στην Ξάνθη, στις 23 Οκτωβρίου του 1925. Γιος του δικηγόρου Γεωργίου Χατζιδάκι, από τον Μύρθιο Αγίου Βασιλείου Ρεθύμνου και της Αλίκης Αρβανιτίδου. Σύμφωνα με τον ίδιο κληρονόμησε από τη μητέρα του «όλους τους γρίφους που από παιδί μ' απασχολούν και μέχρι σήμερα κάνω προσπάθειες να τους λύσω. Χωρίς τους γρίφους της δεν θα 'μουν ποιητής...». Η μουσική του εκπαίδευση ξεκίνησε σε ηλικία τεσσάρων ετών και περιελάμβανε μαθήματα πιάνου από την αρμενικής καταγωγής πιανίστρια Αλτουνιάν. Παράλληλα, εξασκήθηκε  στο βιολί και το ακορντεόν.

                                             

  Ο Χατζιδάκις εγκαταστάθηκε οριστικά στην Αθήνα, με τη μητέρα του, το 1932 και έπειτα από το χωρισμό των γονέων του. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1938, ο πατέρας του πέθανε σε αεροπορικό δυστύχημα, γεγονός που σε συνδυασμό με την έναρξη του Β' Παγκοσμίου πολέμου επέφερε  μεγάλες οικονομικές δυσχέρειες στην οικογένεια και αναγκάζει τον Χατζιδάκι να εργαστεί από πολύ νεαρός.

                                     

  Συγχρόνως επέκτεινε  τις μουσικές του γνώσεις παρακολουθώντας ανώτερα θεωρητικά μαθήματα με τον Μενέλαο Παλλάντιο, την περίοδο 1940 - 1943, ενώ ξεκίνησε  και σπουδές Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, τις οποίες όμως δεν ολοκλήρωσε. Την ίδια περίοδο συνδέθηκε  με άλλους καλλιτέχνες και διανοούμενους, μεταξύ των οποίων ο Νίκος Γκάτσος, οι ποιητές Γιώργος Σεφέρης, Οδυσσέας Ελύτης, Άγγελος Σικελιανός και ο ζωγράφος  Γιάννης Τσαρούχης. 

  Κατά την τελευταία περίοδο της Κατοχής, συμμετείχε στην Εθνική Αντίσταση μέσα από τις γραμμές της ΕΠΟΝ  με το ψευδώνυμο Πέτρος Γρανίτης. Ο Μάνος Χατζιδάκις έγραφε και κείμενα, παιδικά ποιήματα και τραγούδια, που δημοσιεύονταν στο περιοδικό Νέα Γενιά  και σε άλλα έντυπα της ΕΠΟΝ. Μετά την Απελευθέρωση, μάλιστα έγραψε και τον ύμνο «ΕΠΟΝ, ΕΠΟΝ, είσαι ο εχθρός των φασιστών, καμάρι του λαού ΕΠΟΝ ».

  Η πρώτη εμφάνιση του Χατζιδάκι ως συνθέτη πραγματοποιήθηκε το 1944  με τη συμμετοχή του στο έργο «Τελευταίος Ασπροκόρακας» του Αλέξη Σολωμού , στο Θέατρο Τέχνης του Καρόλου Κουν.  Στη σχολή του Θεάτρου Τέχνης, ο Χατζιδάκις παρακολούθησε και μαθήματα υποκριτικής, αν και τελικά ο ίδιος ο Κουν θα τον απέτρεψε. Η συνεργασία του με το Θέατρο Τέχνης θα διαρκέσει περίπου 15 χρόνια και απέφερε μουσική για σημαντικό αριθμό έργων του σύγχρονου θεάτρου.

                                     

  Το 1946 καταγράφεται και η πρώτη του εργασία για τον κινηματογράφο , στην ταινία «Αδούλωτοι Σκλάβοι» και στα επόμενα χρόνια συνέθεσε μουσική για πολλές ελληνικές ή ξένες ταινίες («Ο γρουσούζης», «Η κάλπικη λίρα», «Στέλλα», «Λατέρνα, φτώχεια και φιλότιμο», «Ο δράκος», «Το κοροϊδάκι της δεσποινίδος», «Μανταλένα», «Αλίμονο στους νέους», «America, America», «Τοπ καπί» κ.ά.). Ειδικά για τη μουσική της ταινίας «Το ποτάμι» (1959) κέρδισε  το μουσικό βραβείο του Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης.  Το 1950  αποτέλεσε ιδρυτικό στέλεχος και καλλιτεχνικός διευθυντής του Ελληνικού Χοροδράματος της Ραλλούς Μάνου, όπου παρουσίασε  τα τέσσερα μπαλέτα του, «Μαρσύας»  (1950), «Έξι Λαϊκές Ζωγραφιές»  (1951), «Το Καταραμένο Φίδι»  (1951) και «Ερημιά» (1958).

                               

  Παράλληλα με το Ελληνικό Χορόδραμα, η τραγωδός Μαρίκα Κοτοπούλη  ανέθεσε στον Χατζιδάκι τη σύνθεση της μουσικής για τις «Χοηφόρες» (1950) από την «Ορέστεια»  του Αισχύλου . Το γεγονός αυτό αποτέλεσε  την αρχή της ενασχόλησης του Χατζιδάκι με πολλές αρχαίες τραγωδίες και κωμωδίες , μεταξύ των οποίων η «Μήδεια» (1956 ), ο  «Κύκλωπας» (1959), οι «Βάκχες» (1962 ), οι «Εκκλησιάζουσες» (1956 ), η «Λυσιστράτη» (1957 ) και οι «Όρνιθες» (1959). Την ίδια εποχή, ο Χατζιδάκις συνεργάστηκε  και με τον Άγγελο Σικελιανό ώστε  να συνθέσει τη μουσική για την τελευταία του τραγωδία «Ιπποκράτης».

  Το 1961 του απονεμήθηκε το βραβείο Όσκαρ  για το τραγούδι «Τα παιδιά του Πειραιά», από την ταινία του Ζυλ Ντασέν «Ποτέ την Κυριακή» με πρωταγωνίστρια την Μελίνα Μερκούρη, το οποίο συμπεριλαμβάνεται και στα δέκα εμπορικότερα τραγούδια του 20ού αιώνα  . Ο ίδιος ο Χατζιδάκις, θεωρούσε πως η ελαφρά μουσική του για τον κινηματογράφο του προσέδιδε  μια «ανεπιθύμητη λαϊκότητα» την οποία δεν αποδεχόταν  και έφθανε στο σημείο να αποκηρύξει μεγάλο μέρος της.

                                                  

  Σημαντικός σταθμός στο έργο του Χατζιδάκι για το θέατρο αποτελεί ακόμα η παράσταση «Οδός Ονείρων» (1962) σε σκηνοθεσία Αλέξη Σολωμού και με πρωταγωνιστές τον Δημήτρη Χορν και την Ρένα Βλαχοπούλου.

  Την περίοδο 1963 -1966 διηύθυνε  την «Πειραματική Ορχήστρα Αθηνών» – της οποίας ήταν και ιδρυτής -- και στο σύντομο χρονικό διάστημα της λειτουργίας της έδωσε  20 συναυλίες με πρώτες παρουσιάσεις 15 έργων Ελλήνων συνθετών.

                                         

  Το 1966  ο Μάνος Χατζιδάκις επισκέφθηκε την Αμερική  προκειμένου να ανεβάσει στο Broadway με τον Ζυλ Ντασέν και την Μελίνα Μερκούρη  τη θεατρική διασκευή του «Ποτέ την Κυριακή» με τον τίτλο «Illya Darling». Κατά την παραμονή του στην Αμερική ήρθε  σε επαφή με την ποπ και ροκ αμερικανική μουσική σκηνή, γεγονός που είχε  σαν αποτέλεσμα την ηχογράφηση του κύκλου τραγουδιών «Reflections»  σε συνεργασία με το συγκρότημα «New York Rock» and «Roll Ensemble». Παράλληλα ξεκίνησε  τη σύνθεση λιμπρέτων για τρία μουσικά έργα («Μεταμορφώσεις» , «Όπερα για Πέντε», «Ντελικανής») ενώ ηχογράφησε και το «Χαμόγελο της Τζοκόντας», ένα από τα περισσότερο γνωστά έργα του.

                                      

  Το 1972 , επέστρεψε στην Αθήνα και τον επόμενο χρόνο ίδρυσε το μουσικό καφεθέατρο «Πολύτροπο», το οποίο επιδίωξε, σύμφωνα με τον ίδιο, «μια τελετουργική παρουσίαση του τραγουδιού, μ' όλα τα μέσα που μας παρέχει η σύγχρονη θεατρική εμπειρία». Η περίοδος αυτή, μέχρι το τέλος της ζωής του, θεωρείται η περισσότερο ώριμη στη μουσική του σταδιοδρομία και σηματοδοτείται με την ηχογράφηση του «Μεγάλου Ερωτικού».

                                     

   Με το πέρας της στρατιωτικής δικτατορίας διορίζεται «Αναπληρωτής Γενικός Διευθυντής» της Λυρικής Σκηνής για το διάστημα 1975  - 1977,  ενώ την περίοδο 1975 – 1982  ανέλαβε καθήκοντα διευθυντή της Κρατικής Ορχήστρας καθώς και διευθυντή του κρατικού ραδιοσταθμού Τρίτο Πρόγραμμα. Η παρουσία του στο Τρίτο Πρόγραμμα αποτελεί μέχρι σήμερα σημείο αναφοράς και ίσως την ποιοτικότερη περίοδο του ραδιοσταθμού.

  Το 1979 ο Χατζιδάκις καθιέρωσε  τις «Μουσικές Γιορτές» στα Ανώγεια της Κρήτης, που περιλαμβάνουν τοπικούς λαϊκούς χορούς και τραγούδια. Τον επόμενο χρόνο εγκαινίασε  και τον «Μουσικό Αύγουστο» στο Ηράκλειο,  ένα καλλιτεχνικό Φεστιβάλ με κύριο στόχο την παρουσίαση νέων ρευμάτων τόσο στη μουσική όσο και στο χορό, τον κινηματογράφο, τη ζωγραφική και το θέατρο. Την περίοδο 1981 - 1982 διοργάνωσε  επίσης τους «Μουσικούς Αγώνες» στην Κέρκυρα , ένα μουσικό διαγωνισμό για νέους Έλληνες συνθέτες.

               

  Αξιοσημείωτη είναι και η συμμετοχή του στην έκδοση του πολιτιστικού περιοδικού «Το Τέταρτο»  (1985  - 1986 ), το οποίο κατέγραφε τα καλλιτεχνικά και κοινωνικά δρώμενα μέσα από τις πολιτικές τους διαστάσεις. Παράλληλα, σύστησε  το 1985, την ανεξάρτητη δισκογραφική εταιρεία «Σείριος», η οποία λειτουργεί μέχρι σήμερα. Αυτή την δεκαετία συνεργάστηκε  με την Μαρία Φαραντούρη  σε τρεις δίσκους του «Η εποχή της Μελισσάνθης» ( 1980 ), «Τα Παράλογα», ( 1976 ), «Σκοτεινή Μητέρα» ( 1986 ) και στην «Ρωμαϊκή Αγορά»( 1986 ) .

   

  Στα τέλη του 1989, ο Χατζιδάκις ίδρυσε  την «Ορχήστρα των Χρωμάτων » με σκοπό να παρουσιάσει έργα που συνήθως δεν καλύπτονται από τις συμβατικές συμφωνικές ορχήστρες. Ο ίδιος ο Χατζιδάκις διηύθυνε την ορχήστρα  μέχρι το τέλος της ζωής του δίνοντας συνολικά 20 συναυλίες και δώδεκα ρεσιτάλ ελληνικού και διεθνούς ρεπερτορίου. Το 1991 , σε συνεργασία με τον δήμο Καλαμάτας διοργάνωσε επίσης τους «Πρώτους Αγώνες Ελληνικού Τραγουδιού Καλαμάτας».

  «Πέταξε» για τα αστέρια την Τετάρτη 15 Ιουνίου του 1994, στο νοσοκομείο «Ευαγγελισμός», όπου μεταφέρθηκε εσπευσμένα από οξύ έμφραγμα του μυοκαρδίου. Η ταφή του έγινε στην Παιανία σε στενό οικογενειακό κύκλο. Σύσσωμος ο ελληνικός λαός, ο πολιτικός και πνευματικός κόσμος, βυθίστηκε στο πένθος στο άκουσμα της θλιβερής αυτής είδησης. «Έφυγε» όπως έζησε. Σεμνά, διακριτικά, επιλεκτικά.

                        

  Για τους ανθρώπους που τον γνώριζαν ήταν ο γλυκύτερος φίλος. Απλός, δοτικός, γενναιόδωρος, με απίστευτο χιούμορ και συνάμα αιχμηρό πολλές φορές λόγο. Έλεγε αυτό που πίστευε ανοιχτά για τα δημόσια πράγματα με όποιο κόστος κι αν είχε, ποιος δε θυμάται άλλωστε την δριμεία κριτική που του άσκησε η εφημερίδα «Αυριανή»;  Από τη Μεταπολίτευση έως και τον θάνατό του, με πλήθος συνεντεύξεων, άρθρων και δηλώσεων, πάλεψε ενάντια σε αυτά που ο ίδιος θεωρούσε ως μεθοδεύσεις, λαϊκισμό, συντηρητισμό και αμετροέπεια της εξουσίας.

 Η στάση του Χατζιδάκι  στα θέματα του δημόσιου βίου καθορίζεται από την αισθητική του και χαρακτηρίζει σημαντικό μέρος του έργου του αυτής της περιόδου. Ορισμένα έργα στα οποία αποτυπώνεται η πολιτική σκέψη του συνθέτη είναι: «Τα παράλογα» (1976), «Η εποχή της Μελισσάνθης»  (1980), «Πορνογραφία» (1982), «Οι μπαλάντες της οδού Αθηνάς» (1983).

                 

  Ο Χατζιδάκις υπάρχει στη συνείδησή μας ακόμα και χωρίς όνομα, δεδομένου του γεγονότος ότι μερικοί άνθρωποι δεν γνωρίζουν τι εστί Χατζιδάκις επί της ουσίας, παρόλο που έχουν σιγοτραγουδήσει κομμάτια του. Είναι μέσα σε όλους μ’ έναν τρόπο απίστευτα υπερβατικό.

  Το έργο του θεωρείται πως συνέδεσε τη λόγια με τη λαϊκή μουσική και περιλαμβάνει δεκάδες ηχογραφήσεις πολλές από τις οποίες αναγνωρίζονται σήμερα ως κλασικές. Ο ήχος των μουσικών έργων του  που ταξίδευε μέσα από το μυαλό του μας ακολουθούν στη δική μας μικρή-απέραντη καθημερινότητα, ακόμη και σήμερα που δεν είναι πια κοντά μας…

 

                                           

Είπε ο Μάνος Χατζιδάκις:

 

 

«Δεν είμαι φιλόσοφος, είμαι απλώς ένας ζωντανά σκεπτόμενος άνθρωπος. Επειδή, όμως, η σκέψη έχει γίνει είδος πολυτελείας, στον καιρό μας… φαντάζω σαν φιλόσοφος, ενώ έχω απλούστατα κοινό νου».

 

«Το τραγούδι μου δεν είναι σύνθημα ή πράξη εκτόνωσης. Ούτε μαστίχα για το στόμα αθλητών… Είναι μια πράξη ερωτική που μας αποκαλύπτει…».

 

«Δόξα τω Θεώ, στον έρωτα δεν γνώρισα απογοητεύσεις παρά μονάχα ωραίες στιγμές που με ωρίμασαν, είχα την εύνοια της τύχης να γνωρίσω ωραίους έρωτες, που μ’ έκαναν κι εμένα ωραίο».

 

«Εμένα μου χρειάζονται τα χρήματα για να περιφρονώ με άνεση όσους οφείλω να μη γνωρίζω και να μη χαιρετώ».

 

«Ο θάνατος μιας αληθινής και δυνατής για τον τόπο φυσιογνωμίας, είναι, όπως και να το κάνουμε, ανακουφιστικός. Για αυτό και τον γιορτάζουν τόσο, η πολιτεία και ο λαός, τιμώντας τον, αυτόν τον τόσο επιφανή θανόντα».

 

 Επιλεγμένη δισκογραφία

 

Έξι λαϊκές ζωγραφιές /Για μια μικρή, λευκή αχιβάδα (1954)

Το καταραμένο φίδι (1959)

Ο κύκλος με την κιμωλία (1959)

Ερημιά (1959)

Ο κύκλος του C.N.S (1959)

Έξι λαϊκές ζωγραφιές (1959)

Ραντεβού στην Κέρκυρα (1960)

Το κλωτσοσκούφι (1960)

Ποτέ την Κυριακή (1960)

Όρνιθες (1960)

La voleuse de Londres (Η κλέφτρα του Λονδίνου) (1961)

Ελλάς, η χώρα των ονείρων (1961)

Για μια μικρή λευκή αχιβάδα (1961)

Χαμένα όνειρα (1961)

Η Αλίκη στο ναυτικό (1961)

Απόψε αυτοσχεδιάζουμε (1961)

Πασχαλιές μέσα από τη νεκρή Γη (1962)

Οδός Ονείρων (1962)

Καίσαρ και Κλεοπάτρα (1962)

Αμέρικα Αμέρικα (1963)

Συνέβη στην Αθήνα (1964)

Topkapi (1964)

Ματωμένος Γάμος/ Παραμύθι χωρίς όνομα (1965)

Το χαμόγελο της Τζοκόντας (1965)

Μυθολογία (1966)

Ilya Darling (1967)

Blue (1968)

Reflections (1970)

Της γης το χρυσάφι (1971)

Ο Μεγάλος Ερωτικός (1972)

Ο Οδοιπόρος, το μεθυσμένο κορίτσι και ο Αλκιβιάδης (1974)

Τα πέριξ (1974)

Sweet Movie (1974)

Ο σκληρός Απρίλης του '45 (1974)

Αθανασία (1976)

Τα παράλογα (1976)

Οι γειτονιές του φεγγαριού/ Χωρίον ο πόθος (1977)

Για την Ελένη (1978)

Η εποχή της Μελισσάνθης (1980)

Πορνογραφία (1982)

Οι μπαλάντες της οδού Αθηνάς (1983)

Memed My Hawk (1983)

Σκοτεινή μητέρα (1986) Μαρία Φαραντούρη

Ο Μάνος Χατζιδάκις στη Ρωμαϊκή Αγορά (1986)

Η λαϊκή αγορά (1987)

Το ρεσιτάλ (1989)

Τα τραγούδια της αμαρτίας (1996)

2000 Μ.Χ. (1999)

Μουσική για το Θέατρο Τέχνης (2003)

Μουσική για το Ελληνικό Χορόδραμα (2003)

 

 

Γραπτά

 

Η διάλεξη του Μάνου Χατζιδάκι για το ρεμπέτικο (1949)

Μυθολογία (1966)

Μυθολογία Δεύτερη (1982)

Ο καθρέφτης και το μαχαίρι (1988)

Τα σχόλια του Τρίτου (1980)

 

Τηλεοπτικό πορτρέτο του Μάνου Χατζιδάκι: